مولوی و عرفان | مولوی , مولانا ,در هوایت بی قرارم روز و شب.دکتر ابراهیمی دینانی, تفسیر , شعر

شرح کلیت غزل «در هوایت بی قرارم روز و شب»

غزل، مثل بسیاری از غزلهای مولانا بی تردید عاشقانه است. حال و هوای آن، کاملا از عشق سرشار است و برقراری و بی تابی در آن وجود دارد که از روی خواستن معشوق است. در واقع، این غزل، مستی و انتظار و طلب وصال و بیان حال عاشق را در فراق، در خود جمع کرده است.

بیت اول: در هوایت بی قرارم روز و شب سر ز پایت برندارم روز و شب

پرواضح است که «در هوایت»؛ یعنی در عشق و تمنایت. خطابش به معشوق است که همواره درباره آن سخن گفته ایم. می گوید: در آرزوی وصالت، شب و روز بی قرارم. معلوم است که تمنای وصال و در هوای معشوق بودن، قراری برای انسان باقی نمی گذارد و انسان، در این صورت همیشه بی قرار است. وقتی در چنین شرایطی هستم و چنین آرزویی دارم: سر ز پایت برندارم روز و شب؛ سرم را به پایت میگذارم. این نکته بسیار مهم است.

سَر انسان، عالی ترین و مرتفع ترین جای اوست و پای معشوق، پایین ترین نقطه وجودی وی است. وقتی میگوییم: سر ز پایت برندارم روز و شب، نظر ما به این است که من سرم را که بالاترین نقطه هستی من است، در پای تو که پایین ترین نقطه هستی توست، قرار میدهم. و از این نکته این بیت، می توان یک مطلب فلسفی هم استخراج کرد و آن است که: وقتی آرزوی وصال معشوق را داریم و می خواهیم به معشوق برسیم، منتهای آرزوی ما، دست یافتن به پایین ترین مرتبه وجودی معشوق است. و در نهایت، معشوق را می خواهیم

یعنی اعلی ترین مرتبه عالم ممکن، با ادنی مرتبه عالم وجوبی با هم اتصال پیدا می کنند؛ از یک طرف نزول است، از طرف دیگر تعالی. معشوق باید نزول کند و ما باید تعالی پیدا کنیم، تا به همدیگر برسیم. معشوق و حضرت حق، اگر در عز خودش و در مقام احدیت خودش باقی بماند و تجلی نکند و همچنان در مقام ذات و عز خودش باقی بماند، ما هرگز راهی به جناب او نخواهیم داشت.

مفهوم این حرف این است که تجلی، با نوعی تنزل همراه است. بدون شک در تجلی «تنزل» وجود دارد. برای وصال ما باید آخرین سعی مان را در تعالی بکنیم و او هم، باید آخرین تجلی خودش را در قوس نزول انجام دهد. به عبارت دیگر: ما باید آخرین تلاش خودمان را در قوس صعود انجام بدهیم، او هم باید آخرین تلاش خودش را در قوس نزول انجام دهد، تا راهی برای وصول در میان باشد. به همین جهت است که مولانا می گوید: سر ز پایت برندارم روز و شب.

بیت دوم: روز و شب را همچو خود مجنون کنم روز و شب را کی گذارم روز و شب؟

مولانا در این غزل، سخن را از بی قراری خودش شروع می کند. طبیعتا عاشق بی قراری دارد. عاشق بدون بی قراری نمی شود. «عاشق» و «قرار» و «عاشق» و «بی دردی»، باهم جور در نمی آیند. در عاشقی انسان، بی­دردی وجود دارد. اگر کسی بگوید: من عاشقم، ولی دردمند نیستم، در واقع مهمل می گوید و عاشق نیست. مولانا با بی قراری خودش، می گوید: روز و شب را همچو خود مجنون کنم. خودم بی قرار و مجنونم، و بی قراری ام چنان است که شب و روز عینی و خارجی را – اگر با صرف نظر از انسان، روز و شبی را در عالم خارج تصور کنیم – آن دو را هم بی قرار میکنم. میکنم.

حکمت به معنی عام فقط در یونان نبوده!

و مولانا می گوید: روز و شب را همچو خود مجنون کنم. آیا می توان گفت که روز و شب هر کسی، روز و شب اوست؟ قطعا چنین است. اساسا روز و شب، روز و شب من است. با صرف نظر از من، روز و شبی وجود ندارد. بنابراین، وقتی من بی قرار باشم، روز و شب هم بی قرار می شود. چنین نیست که روز و شب آرام باشد و من، در روز و شب آرام، بی قرار باشم. اگر من بی قرار باشم، هم روز بی قرار خواهد بود، هم شب بی قرار خواهد بود.

اگر من بی قرارم، هم روز من بی قرار است، هم شب من بی قرار است. نمی توان تصور کرد که من بی قرار باشم، و روز من و شب من، آرام باشد. این حرف معنی ندارد و کاملا بی معنی است. پس آنچه مولانا می گوید، بیان یک واقعیت است. ..مولانا در اینجا به حرف درستی اشاره میکند. این موضوع شعر نیست، بلکه یک واقعیت نفس الامری است که در بیان مولانا آشکار شده است: روز و شب را همچو خود مجنون کنم روز و شب را کی گذارم روز و شب؟

روز و شب، روز و شب من است. پس، وقتی که من بی قرار باشم، طبیعی است که روز و شب هم، معمولی نیست. ما می توانیم روز و شب را مانند خودمان بکنیم. وقتی من مجنون عشق باشم، روز من و شب من نیز مجنون خواهد بود. قابل تصور نیست که در یک شب عاقلانه و در یک روز عاقلانه، من مجنون باشم. به همین جهت است که مولانا در مصراع دوم می پرسد: روز و شب را، کی گذارم روز و شب؟

اساسا عالمی که ما دآن زندگی میکنیم، عالم ماست. عالمی که عالم من نباشد، عالم من نیست. غیر از من هم عالمی نیست. اگر هم باشد، عالم من نیست. پس، اگر من مجنون عشق باشم، روز و شب من هم مجنون خواهد بود و اگر من بی قرار باشم، روز و شب من هم بی قرار خواهد بود و وقتی روز و شب من بی قرار شود، عالم من، عالم بی قراری است. این یک قانون است.

بیت سوم: جان و دل از عاشقان می خواستند جان و دل را می سپارم روز و شب

می گوید: از عاشقان، جان و دل می خواستند. شک نداریم که عاشقی که جان و دل ندهد، به واقع عاشق نیست. کسی که عاشق است، هم باید جان بدهد، هم باید دل بدهد. مولانا می گوید: جان و دلم را در راه عشق می دهم و هر شب و هر روز هم این کار را میکنم. در اینجا، «می سپارم روز و شب» می تواند نشانه این موضوع به شمار برود که جان و دل سپردنم، یکبار نیست بلکه همیشه و هر روز است. یعنی على الدوام جان و دل می سپارم و جان و دل من، در گرو عشق محبوب است، هر لحظه و هر آن و هر شبانه روز.

بیت چهارم: تا که عشقت مطربی آغاز کرد گاه چنگم، گاه تارم روز و شب

زمانی که عشقت – ای معشوق بزرگ – مطربی آغاز کرد و شروع به طرب کرد وآواز طرب سر داد، من هم که تابع عشق تو و مستغرق در عشق توام، چنین میکنم، گاهی مانند چنگ مینوازم، گاهی مانند تار. می دانید که چنگ یک آلت موسیقی است، تار هم آلت دیگر موسیقی است.

یعنی به هوایت، به هر صورتی که تو بگویی می رقصم می گوید: از زمانی که تو مطربی را آغاز کرده ای، من در این میدانم و چنگ و تار تو منم. گاهی چنگم و گاهی تار. اشاره به این دارد که نواهایم یکنواخت نیست. هر روز نوایی تازه دارم. نوای عشق مکرر نیست.

اینکه مولانا می گوید: گاه چنگم، گاه تارم، به این معناست که این نوا خسته کننده و ملال آور نیست. نوای عشق هر لحظه با یک ساز جدید، یک آهنگ تازه می نوازد و من آن نوا را در خودم منعکس می کنم، روز و شب.

بیت پنجم: میزنی تو زخمه و بر می رود تا به گردون، زیر و زارم روز و شب

در این بیت جناب مولانا معشوق را در مقام نوازنده وجود می نگرد تو در من زخمه میزنی و صدا، از تار وجود من برمی خیزد. صدا، از تار وجود من برمی خیزد، اما زخمه این تار را تو میزنی و این تار به دست تو نواخته می شود. تو زخمه میزنی، اما صدای تار هستی من بالا می رود: تا به گردون زیر و زارم روز و شب. می دانیم که نغمه، زیر و بم دارد و ملودی ها یکنواخت نیست. نت ها و ملودی ها، زیر و بم دارند و من روز و شب، با زخمه ای که تو بر تار وجود من می زنی، نواخته می شوم.

بیت ششم: ای مهار عاشقان در دست تو در میان این قطارم روز و شب

عنان اختیار و مهار همه عشاق در کف قدرت توست که معشوقی. تو، در مقام معشوق، عنان اختیار عاشقان را در دست داری، اما من هم در میان عشاق رنگارنگ تو، در میان قطار عشاق تو هستم. مولانا برای معشوق خویش قطاری از عشاق را تصویر کرده است که خودش نیز در میان آن قطار بی پایان، فردی است و روز و شب حرکت می کند. البته قطاری که در این بیت آمده، اشاره به قطارهای ماشینی امروزی ندارد، بلکه به کاروانهای سلسله مندی چون قطار شترها اشاره دارد.

«قطار» در اینجا به معنی قافله است. مراد مولانا، قافله عشاق از ازل تا ابد است. او برای معشوق حقیقی، قافله ای از عشاق را تصویر کرده است که قطار آن، از ازل تا ابد، در حال حرکت است و او هم، روز و شب در میان این کاروان و قافله است.

با نظر به بیت قبلی، مولانا می گوید: من در میان سلسله ای هستم که مهار آن در دست توست. مهار همه عاشقان در دست خداست و عاشقان، همگی در یک قطار ازلی و ابدی در حال سیر و حرکت هستند.

بیت هفتم: میکشم مستانه بارت بی خبر همچو اشتر، زیر بارم روز و شب

حال که عاشق و بی قرارم و در کاروان عشاقم، بار تو را مستانه میکشم، بی خبر: میکشم مستانه بارت بی خبر. بی خبر از اینکه بار عشقت چقدر سنگین است! «بی خبری» در اینجا یعنی عدم احساس بار و سنگینی، و کاری به وزن و سنگینی نداشتن. می گوید: تنها بار عاشقی را بر دوش گرفته ام و میکشم.

شاید بتوان گفت: بار عاشقی، همان امانت الهی است که انسان بر دوش گرفته و در زندگی و حیات خویش می کشد. آیه شریفه قرآن می گوید: «انا عرضنا الأمانه على السموات و الارض فابین آن یحملنها فحملها الانسان انه کان ظلوما جهولا.» این همان بار عاشقی است که خداوند بر دوش انسان نهاده است. است

و به قول حافظ: آسمان بار امانت نتوانست کشید….

این همان باری است که نه آسمان توانست آن را بر دوش بکشد و حمل کند، نه فلک، نه ملک و نه هیچ کس دیگر. مولانا می گوید: آن بار را من مستانه میکشم و بر دوش گرفته ام و مستانه و بی خبر آن را می برم. تنها منم که این بار را می کشم و: همچو اشتر، زیر بارم روز و شب.

کار شتر بار بردن است و من همان شتری هستم که این

امانت را بر دوش دارم و این بار را که عشق توست، روز و شب میکشم و می برم.

بیت آخر: زان شبی که وعده کردی روز بعد روز و شب را می شمارم روز و شب

شبی، وعده ای به من دادی و گفتی: روز بعد! وعده ای که دادی، همان زمان نبود، بلکه زمانی بعد بود. از آن زمان که آن وعده را به من دادی، من شب و روز، روزها و شبها را می شمارم. شب ها، شب ها را می شمارم و روزها، روزها را می شمارم. روز و شب، شب و روزها را می شمارم.

روز و شب را می شمارم روز و شب: بسیار زیبا بیان کرده است. در روز و شب، شب و روز را می شمارم؛ یعنی در روز و شبی واقع هستم و روز و شبی دیگر را می شمارم؛ همان روز و شبی که وعده وصال را در آن به من داده ای.

دکتر ابراهیمی دینانی